ЖТН №АР09259432 «Алаш ісі. 1920-1930 жж. ОГПУ-НКВД жүргізген жасанды тергеу істерінің құжаттары мен материалдары»

Жобаның өзектілігі.  Бұл жобаны даярлауға себеп болған Мемлекет басшысы Қ-Ж. Тоқаевтың саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне орай жасаған үндеуі (30 мамыр 2020 жыл) болды.

Президент өз жолдауында  «Тарихи әділдікті қалпына келтіру жұмыстарын аяқтап, саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау үшін арнайы мелекеттік комиссия құруды» тапсырғанын атап айтты.

ОГПУ ұйымдастырған репрессия құрбандарының қатарында тарихта Алаш қозғалысы аталған қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшылары мен белсенділері де болды. Ұлттық интеллигенция басқарған қазақ ұлт-азаттық қозғалысы, кеңестік идеологиялық аппарат және оның қызметіндегі советтік тарихнама тарапынан Қазақстанда буржуазиялық мемлекеттілікті құруға әрекет жасаған «буржуазиялық интеллигенцияның» қозғалысы ретінде танылды. Осы жалған тезисті негізге алып, Кеңес үкіметі өткен ғасырдың 20-шы жылдарының екінші жартысында ұлт-азаттық қозғалысының көшбасшылары мен белсенділеріне шабуыл ұйымдастырып, үзіліссіз жүргізілген репрессиялық шаралар арқылы оларды физикалық тұрғыдан жойды. Өкінішке орай соңғы жылдары Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архив қорларынан ҚР ІІМ архивіне берілген Алаш қозғалысына қатысты құжаттық материалдар қазірге дейін толық күйінде ғылыми аппаратымен талапқа сай деңгейде жарық көрмеген күйде қалып отыр.

Атап айту керек, тәуелсіздік жылдары Алаш қозғалысының құжаттары мен материалдарын жариялауға бірнеше рет ұмтылыс жасалынды. Мұндай әрекеттің алғашқысы ҚР Президенті архиві тарапынан болған еді.

Әрине, Алаш тарихы бойынша жарық көрген құжаттар жинағы ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының тарихын ашып көрсету ісінде елеулі орын алады. Қалай болғанда да осы уақытқа дейін бұл арнада жарық көрген құжаттық материалдар толыққанды академиялық басылымның орны мен рөлін алмастыра алмайды. «Алаш ісінің» материалдары тек ғылыми жағынан ғана маңызды емес, тергеудегі  адамдардың айтқан фактілердің дұрыстығы, оның сол заманның сипаты мен адами қасиеттерін сақтаған тарихи ескерткіш, билік режиміне қарсы айыптау актісі ретінде де маңызды.

«Алаш ісі» материалдары фактілердің шынайылығын көрсетуде ғылыми тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар дәуірдің сипатты белгілері мен оның мінез-құлықтарын айқындаушы және советтік билік тәртібін айыптаушы құжат ретінде де маңызы зор.

Жобаның мақсаты – мемлекеттік архивтердің, сондай-ақ ҚР ІІМ мен прокуратурасының арнайы архивтерінің қорларында сақталған Алаш ісіне қатысты тергеу материалдарын тиісті ғылыми аппаратымен екі томдық түрінде жариялау.

Күтілетін нәтижелер.	Алынған  нәтижелер
1. Күнтізбелік жоспардың бөлімі: № 1. Ғылыми іссапарлар: Нұрсұлтан қаласы, Шымкент қаласы мұрағаттарындағы жұмыс.	Нұр-сұлтан қаласының архивтерінде: полиция департаментінің Мамандандырылған мемлекеттік мұрағаты (СГА ДП) және мемлекеттік мұрағаты (ГА) ғылыми іссапар өткізілді. -Нұр-сұлтан қаласы СГА ДП-да Қарағанды облысының кеніштерінде жұмыс істеген кеншілердің тергеу істері қаралды. Көптеген тергеушілер ұлтаралық араздықты қоздырды, революцияға қарсы іс-қимыл жасады, шахталарда диверсиялық әрекеттер жасады деп айыпталды. 30-дан астам іс зерделенді, зерттеу нәтижелері бойынша оңалтудан өтпеген адамдардың тізімі жасалды. Тізбе қуғын-сүргінге ұшырағандарды оңалту жөніндегі мемлекеттік комиссияның қарауына берілетін болады. – Нұр-сұлтан қаласының ГА-да бес мұрағат қорының істері қаралды. Бүкілодақтық және Қазақ орталық атқарушы комитеттерінің, Ақмола округінің ауылдық кеңестерінің, революциялық комитеттердің материалдарына көп көңіл бөлінді. Аз ұлттарға қатысты кеңес өкіметінің жұмысын баяндайтын құжаттар қаралды, Ақмола округі бойынша статистикалық мәліметтер, кулактар мен байлардың мүлкін тәркілеу және көшіру, кулактарды тәркілеу бойынша материалдар, ашаршылық салдарын жою бойынша комиссияның қызметі туралы мәліметтер және т.б. Ф. 430 мұрағат қорында зерттелді. «Шетелдік мұрағаттарда анықталған мұрағаттық құжаттар көшірмелерінің топтамасы» А.Байтұрсынов, А. Бөкейханов, М. Дулатов қызметі бойынша материалдар зерделенді. 4-19 қыркүйек аралығында Шымкент қаласына іссапар жүзеге асырылады. Ғылыми жұмыс Түркістан облысының қоғамдық-саяси тарихының мемлекеттік мұрағатында жүргізіледі. Іссапар нәтижелері бойынша есеп ұсынылады.
Күнтізбелік жоспардың бөлімі: № 2. Материалдарды компьютерлік өңдеу. Зерттеу нәтижелерін талдау және ККСОН отандық басылымдарының 3 (үш) бабын жариялау.	МҚК мамандандырылған ведомстволық мұрағаттарынан және Алматы қаласы полиция департаментінен құжаттарды компьютерлік теру және ғылыми өңдеу жүзеге асырылды. Мұрағаттық құжаттар мәтіндерінің электрондық нұсқалары дайындалды, өңделген мұрағаттық дереккөздердің жалпы көлемі Word форматында шамамен 650 бетті құрады, 1-ші томға ғылыми-анықтамалық аппарат әзірленуде. Жоспарланған құжаттар жинағының көлемі 800 беттен астам (шамамен 40 б. т.) Алматы қаласы полиция департаменті мен ҰҚК ведомстволық мұрағаттарында, Президент мұрағатында Алаш қозғалысының қайраткерлеріне қатысты сот-тергеу істері бойынша мұрағат көздеріне талдау жасалды. Анықталған мұрағаттық деректер құжаттар жинағының 1-томына енгізілген. ККСОН-нің екі мақаласы дайындалды, ККСОН-нің үшінші бабы бойынша ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізілуде.
Күнтізбелік жоспардың бөлімі: № 3. ҚР ІІМ және прокуратурасының арнайы мұрағаттарында, Мәскеу қ. (РФ) мұрағаттарында жұмыс істеу.	ІІМ, ҚР Прокуратурасы және Алматы қаласы полиция департаментінің Мамандандырылған мұрағаттарының құжаттары зерделенді. А.Байтұрсынов ісі бойынша №№ 725, 09797 архивтік істердің құжаттары, сондай-ақ «Алаш» қозғалысына қатысушылардың сот процесі бойынша №№ 011494, 06610 архивтік істер зерделенді. Зерттелген материалдардың едәуір бөлігі жоспарланған жинақтың 1-томына енгізілген. Құжаттарды археографиялық өңдеу жүргізілді. Аталған ведомстволық мұрағаттардағы ғылыми-іздестіру жұмыстарынан басқа, жобаны орындаушылар орталық мемлекеттік мұрағат (ЦГА РК) және Президент Мұрағатының (АП РК) материалдарын зерттеді. Мәскеу қаласының мұрағатына ғылыми іссапар бойынша алдын ала ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізілді. Ресей мұрағаттарынан Жарияланған құжаттар зерттелді, іссапар кезінде пысықталуы қажет мәселелер шеңбері анықталды. Мәскеуге сапар ағымдағы жылдың күзіне жоспарланған.

Зерттеу тобының құрамы:

1. Койгелдиев М.К. – д.и.н., профессор, академик НАН РК;
2. Мырзатаева З.Б. – к.и.н., руководитель Научной лаборатории Айтылған тарих, КазНПУ им. Абая;
3. Белоус С.Г. – доктор PhD, КазНПУ им. Абая;
4. Сатенова М.Р. – магистр гуманитарных наук, Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова.
5. Мирзакулова Р.М. – научный сотрудник Центра научных и прикладных проектов АП РК, магистрант КазНУ им. аль-Фараби;
6. Оразанбаева Б.С. – магистр гуманитарных наук, КазНПУ им. Абая;
7. Абдуалиева К.Б. – архивист высшей категории.

2022 жылғы жарияланымдар тізімі:

Құжаттар жинағы

1. Ахмет Байтұрсынұлы. Қиянатқа қарсылық. Құжаттар мен материалдар жинағы. Құрастырушылар: М. Қойгелдиев, Ғ. Анес, З. Мырзатаева / М.Қ. Қойгелдиевтің редакторлығымен – Нұр-Сұлтан, 2022. – 516 с. (в печати)

Мақалалар ККСОН

1. Мырзатаева З.Б., Белоус С.Г. Советский Казахстан в памяти польских и казахских детей в годы Второй мировой войны (на материалах Туркестанской области) // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Исторические и социально-политические науки». – 2022. – № 2(73). – С. 54-64.
2. Оразов Р.Е. Сатенова М.Р. Ахмет Байтұрсынов және қазақ қоғамы // // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz». – 2022. – № 2(31). (в печати)

Ғылыми мақалалар

1. Койгелдиев М.К. Қорғансыздың күні. Советтік кезең // Ахмет Байтурсынұлы жіне Алаш. Сборник статей. – Нұр-Сұлтан: Халықаралық Түркі академиясы, 2022. – С. 282–309.
2. Мambet Кoigeldiev. Days of the defenceless. The Soviet period // Akhmet Baitursynuly and Alash. Сборник статей. – Нұр-Сұлтан: Халықаралық Түркі академиясы, 2022. – С. 119–138.
3. Койгелдиев М.К Список «не подлежит» реабилитации: С.Каратлеуов и Б.Сисекенов // Ұлт жады. – 2022. – № 1.
4. Мырзатаева З.Б. Түркістан облысы: қазақ және поляк балаларының советтік билік жүйесіне көзқарасы. 1941–1945 жж. (Естеліктер мен айтылған тарих материалдары негізімен) // «Түркістан өлкесінде жүргізілген саяси қуғын-сүргін: тарих және тың көзқарас» Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Тараз: Dulaty university, 2022. – 222–225 бб.
5. Мырзатаева З.Б. Ащысай рудниктеріндегі әйел еңбегі. Ресми құжаттар мен естелік материалдарында // Ұлт жады. – 2022. – № 1.
6. Мырзатаева З.Б. Оңтүстік Қазақстан НКВД-МВД қызметкерлерінің соғыс жылдарындағы қызметі тарихынан // «Дәстүр». – 2022. – № 3 (мамыр-маусым). – 86–92 бб.
7. Белоус С.Г. Историческая память vs политика памяти: конструирование образов прошлого посредством устных свидетельств казахстанцев о войне // Сборник материалов Республиканской научно-практической конференции «Казахстан в годы Великой Отечественной войны: историческая память и современные историографические проблемы» (г. Алматы, 6 мая 2022 г.). – Алматы, 2022. – С. 46–52.

Конференцияларға, семинарларға баяндамалармен қатысу

1. Койгелдиев М.К. Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызметіндегі бірізділік туралы // Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Нул-Султан қ., 25 ақпан 2022 ж.).
2. Койгелдиев М.К. Ахмет Байтұрсынұлы және Ишеналы Арабайұлы: мақсат және ұстаным бірлігі // Улуттун улуу устаттары. А, Байтұрсыновтың 150, И. Арабаев 140 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция (Бишкек қ., 18 наурыз 2022 ж.).
3. Койгелдиев М.К. Алаш және большевизм: жүз жылға созылған қарсыласу // Международная научно-практическая конференция «Ахмет Байтурсынулы – ученый-просветитель, гуманист» (г. Алматы, КазНПУ им. Абая, 22 апреля 2022 г.).
4. Койгелдиев М.К. Алаш автономиясы тарихынан // Алаш автономиясы тарихының қазіргі кезеңдегі зерттелу мәселелері». Круглый стол (г. Алматы, Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, 9 августа 2022 г.).
5. Мырзатаева З.Б. Түркістан облысы: қазақ және поляк балаларының советтік билік жүйесіне көзқарасы. 1941-1945 жж. (Естеліктер мен айтылған тарих материалдары негізімен) // Международная научно-практическая конференция «Политические репрессии в Туркестанском крае: история и новый взгляд» (г. Тараз, 14 апреля 2022 г.).

Ашық дәрістер

1. Койгелдиев М.К. Лекция: Алаш және большевизм: ғасырға созылған қарсыласу // «М. Әуезов мұражай-үйінің» мәжіліс залы. 15.04.2022 г.
2. Койгелдиев М.К. Лекция перед сотрудниками МЧС Алатауского р-на г. Алматы. 30.05.2022 г.
3. Мырзатаева З.Б. Лекция: Қаратауды геологиялық зерттеу тарихынан. Советтік кезең. (Архив негізінде және «Айтылған тарих» деректер негізінде) // КазНПУ им. Абая. Институт истории и права. 07.04.2022 г.

БАҚ-тағы жарияланымдар

1. Койгелдиев М.К. Алаш идеясы кеңес билігінің үрейін ұшырды немесе Алаш тақырыбын әлемдік ауқымда қарау керек // Ана тілі. 21.04.2022 г.
2. Койгелдиев М.К және басқалар. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К.Тоқаевқа үндеу // Егемен Қазақстан. 27.04.2022 ж.
3. Койгелдиев М.К. Бізге қандай бірлік қажет? // Егемен Қазақстан. 03.05.2022 г.
4. Койгелдиев М.К. Қазығұртта үйлесім тапқан елдік идеясы // Егемен Қазақстан. 21.08.2022 г.

Телеарналардағы сұхбат

1. Койгелдиев М.К. Интервью: Движение Алаш / Программа «В поисках истины» // Телеканал «Абай ТВ». 31.03.2022 г.
2. Койгелдиев М.К. Интервью: Ахмет Байтурсынов / Программа «В поисках истины» // Телеканал «Абай ТВ». 27.04.2022 г.
3. Койгелдиев М.К. Интервью: Алаш қозғалысы туралы / Программа «В поисках истины» // Телеканал «Абай ТВ». 07.09.2022 г.
4. Койгелдиев М.К. Интервью: Ахмет Байтурсынов / Телеканал «Евразия». 11.09.2022 г.

Халықаралық ынтымақтастық

1. Мырзатаева З.Б. Сотрудничество с Обществом памяти жертв сталинских репрессий и депортированных польских граждан в городах Клодска-Быщица и Краков (Польская Народная Республика). Член общества Тадеуш Исанский передал материалы воспоминаний от себя и других польских граждан, жертв политических депортаций на территорию Казахстана.